قامیش:
قامیش (قەمیش) جۆرە ڕووەکێکە لە زۆر کەندو دۆل و دەو ئاوەکانی کوردستان شین دەبێت.لە سەدەی ڕابردودا زۆر سودبەخش بوو بۆ جۆتیارو مەڕدارو ڕەوەندان. مەگەر هندەک لە جیلی نوێ، ئەگینا کەس نەبووە شارەزا و ئاشنایی لەگەل قامیش نەبوبێت و بەکاریان نەهێنابن. قامیش چەندان پێویستیی پێ جێبەجێ دەکران. دەکرانە چیت (چیتۆک، چیخ) چیتەکانیش بۆ بن همبنیی کیون (کۆن، ڕەشمال، دەوار) بەکار دەهاتن و لە دەورەی ڕادەچیندران و دەدرانەوە بۆ ئەوەی مەڕو مالات نەهێنە ناو مال و کاچ و کلۆزان. لەهەمان دەمدا، چیتی لە قامیش دروست کراو، سوک بوو بۆ بارکردن و هەلگرتن و دانان. بەهاران کە کارو بەرخ لە ماک یان بلێین دایکانیان دەگیرانەوە و جیا دەکرانەوە، کۆز،یان بە چیخی قامیش بۆ دروست دەکردن و تێیان دەکردن، هەر ئەوتۆ چیت یان بلێین چیخ بۆ ناوبڕی هۆلی بزن و مەڕیش بەکار دەهاتن، قولینچکێکی هۆلەکە بە چیت دادەبڕدرا و بزن و مەڕە بێهێزو لەغەرو لەنگەرەکانیان تێدەکران و بە جیا ڕستی پوش و وێنجە و ڕەسێیان بۆ هەلدەبەستن هەتا دەژیانەوە و هێزیان دەهاتەوە بەر. هەکە مالە ڕەوەند ئاگردانیان لە دەرەوەی ڕەشمالدا هەبایە، زۆر جاران دەورەی ئاگردان و ناندینیان بە چیت یان بلێین چیخ دەگرت بۆ ئەوەی ئاژەلەکان نەتوانن بچنە سەر خواردن و جێی شیرو شیرێژو پەنیرو کەشک و ژاژی و لۆرو مەشک هژاندن و ڕون گرتن و دۆ کولاندن.
قامیش دەکرانە لولک بۆ مندالان هەتا میز بەخۆیاندا نەکەن. کە مندال لەناو لانک، لاندک (لانکە) بێشکە، جۆلان دەرگوش، دەخەواندران و دەپێچران، لولکیان بۆ دادەنان بۆ ئەوەی خۆیان تەڕ نەکەن و میزیان پێدا نەهێتەخوار.
بلور (شمشال)یش لە قامیش دروست دەکران و شوانە بلوروانەکان دەیانژەنین و دەنگێکی سازو خۆشیان دەدا. دوزەلە (دودک، دولک) هەر لە قامیش دورست دەکران و پیکەکانی دوزەلەیش هەر قامیش بون. هەرچەندە لە سەردەمی شێخ ڕەشید لۆلانی و سۆفیگەرایی ناوەڕاستی سەدەی ڕابردودا، لەژێر حوکمی خەلیفەکانیاندا، دوزەلە حەڕام بوو. هەکە شوانە گەنجەکانی لەگەل مەڕی دروستیان کردبان و ژەنیانبان، هەرکاتی وەبەر دەستی سۆفیان کەوتبان، لێیان دەشکاندن و پێیاندەگۆتن، حەڕامە لەبەر ئەوەی دوزەلە هەم نێرو مێیە و تێکهەل دەکێشرێ، هەمیش جۆتە و دو دەنگ تێکهەلاو دەکات، بۆیە ڕێگە پێدراو نەبوو لەناو تۆبەکاران و مریداندا. قامیش بۆ سەرو ڕەخ و دیوارەکانی کۆخ و کەپر (سابات)یش بەکار دەهات.
چەند جۆرە ڕووەکێکی تر هەبون، سودیان لێوەردەگیرا بۆ دیوارەکانی هەتان و سەرو تەنیشتەکانی کۆخ و کەپرو دیی و گیوداری گیاو وێنجە و ڕەسێ و کەرکۆل. ناوی چەندەکانم لەبیر ماون و لێرەدا دەیاننوسم. (کتر، سێسۆ، قاڕوش، پیزۆک و گیا گێسک). ئەو گیایانە بۆ سەری دیی و گیوداریش بەکار دەهاتن، کە دیی و گیوداری گیا، وێنجە (ئۆنجە) ڕەسێ، کەرکۆل دەهاتنە نژناندن و تەواو دەبون، گەڕی کۆتایی ئەو جۆرە گیایانەی لەسەرەوە ناومان هێناون، لە گەڕی کۆتایی دەدران و سەریان پێدەگیراو دەبونە داپۆشەرو سواندە و لێنەدەگەڕان ئاوو بەفرو باران دیی و گیوداری گیاو وێنجە و ڕەسێ و کەرکۆل تەڕ بکەن و خراپ ببن.
هاوڕێیان، دەکرێ زۆرێک لە جیلی نوێ وابزانن کە ژیانی ڕابردویش وەک ئێستا هەر لە قەسرو خانوی بان و دیوار چیمەنتۆدا گوزەراوە، نەخێر وانەبوو، زۆربەی ڕەوەندات خانویان هەر نەبون. کە پاییز دادەهات و مەڕو مالاتیان لە کوێستانان دەهینانەخوار، دەگەڕان لە ناوچە گەرمەکاندا لەناو کەند و لەندە گەرم و با نەگرەوە، کۆخ،یان بە دارو چلو و قامیش و جۆرە ڕووەکەکانی تر دروست دەکردن و زستانان تێیدا ئاکنجی دەبون. لەگەل سەری بەهارێ، کۆخ و کۆتانیان بەجێ دەهێشتن و بەرەو کوێستانان کۆچیان دەکرد. دەکرا زستانی پاشتر ڕویان کەوتبایە دەڤەرێکی تر. ڕەوەندی ئەو سەردەمی شێوەی بالندەی بێ هێلانە بون، هەر جاری بەرەو لایەک هەلدەفڕین و هەواری درێژخایەنیان نەبون.
خوێنەرانی هێژا، چند وێنەیەکم لە گوگل وەرگرتون و لەبەر یەکترم داون، بۆ ئەوەی سودی تێگەیشتنیان هەبێت، هیوادارم هەم نوسین و هەم وێنەکانتان بەدل بن.
