مالی زاوا بە یارمەتیدانی دراوسێ و خەلکانی گوندی، هەولیان دەدا بۆ خۆئامادەکردن و لێگێڕانەوەی هەموو خەلکی ئاوایی و کڕینی دیاری و هەدیە و دیارکردنی ڕۆژی زەماوەند. هەروەها ئەو خەلکانەی لێیان دەگێڕدرایەوە بۆ بەشداریی زەماوەند، ئامادەکاری خۆیان دەکرد و کچ و کوڕ و هەموو گەنجەکان بە جلوو بەرگی خاوێن و نوێ خۆیان پۆشتە دەکرد و دەڕازاندەوە و بۆن خۆش دەکرد. بەشێکی زۆر ئەسپی پێ سوك و چوست و چەلەنگیان زین و لغاو دەکردن بۆ ڕۆژی زەماوەند و بەزاندن و چارچارانێ و خۆ بە سوار چاك ناساندن و دیارکردن.
ئەوانەی دەهاتن بۆ سەر شایی، کەسیان بەدەست بەتالی نەدەهاتن. هەر یەکەی دیارییەکی لەگەل خۆی دەهێنا. ئەوجا شتەکان بەپێی توانای خۆیان. هەبوو فەردە برنج، کارتۆنە قەند، فەردە شەکر، بزن، مەڕ، تەنەکە ڕوون، پارچە خشر، چەک و هتد.
ڕۆژێك پێشتر چەند کەسێکی دیاریکراو دەناردران بۆ مالە باوکی بووکێ. شەوێ بارگەی بووکێیان ئامادە دەکرد و ژنێکیان دیار دەکرد بۆ خزمەت و جێبەجێ کردنی بووکێ. دەیانگۆتە ئەو ژنە دیارکراوە “دایکەبووك.” دایکەبووك هەموو جوانکاری و ئامادەکردن و دەستلەخەنەنان و ڕازاندنەوەی بووکێی لە ئەستۆ دەگرت. وەک ئەم سەردەمە ئارایشگا و میکیاج و لووت بڕین و لێو ئەستور کردن نەبون. جوانکاریەکانی ئەو زەمانی هەر پرچ و بسک و کەزی لە خەنە نان و چاو بە کل و کلچیو ڕەش کردن هەبون. هدەک خەزێم،یان لە کەپ (کەپو) دەکرد و بازنی زێڕ و زیوە،یان لە دەست دەکردن. هندەک تاسی زیو و تەبەلغی زێڕ،یان لەسەر دەنان. یان گەردەنلغ لە مل دەکران.
شەوی ئامادەکردنی بارگەی بووکێ کە بەیانی بەڕێ بکرێت، مالە خالی بووکێ دەهاتنە لای ئەوانەی کە لە مالی باوکی زاواوە چووبوون بۆ ئامادە کردنی بووکێ، داوای چەکەخالانێیان دەکرد و ئەوانیش بەپێی توانای خۆیان شتێکیان دەدانێ. ئەوجا جار هەبوو چەکەخالانێ تفەنگ، دەمانچە، خەنجەر، پارە یان شتێك لەو جۆرانە دەدرایە خالەکانی و ڕازییان دەکردن. بەلام مەرج نەبوو هەموو کەسێك ئەو چەکەخالانێیە بخوازن. ئەگەر خواستیانبا ئەوا بە مافی خالەکان دەزانرا.
بەیانی گروپێك لە ژن و پیاو بە سواری ئەسپ دەچوون بۆ هەلگرتنی بووکێ و هینانیان بەرەو مالی زاوا و پاش گەیشتن و چاك و چۆنی، هەلدەستان بۆ خاترخواستن و دەرچوونیان لە مالی باوکی بووکێ. لەو کاتی خوشکی بووکێ یان هەر ژنێکی خزمی بووکێ دەرگای دەگرت و دەیگۆت ”هەتا پشتەدەرم نەدەنێ لێناگەڕێم بووك دەرچێت“. ئەوانیش چەندیان لەدەست هاتبا، پارە، پارچە زێڕ، یان زیو، شتێکیان دەدایێ و دەرگا بەردەدرا و بووکیان دەردەهێنا و سواری ئەسپێك دەکرا. بوخچەو بارگەی بووکێ بار دەکرا و دەست بە چەپلە ڕێزان و گۆرانی گۆتن دەکرا. خاترخواستنیان لە مالە باوکی بووکێ دەکرد. جار هەبوو دایك و خوشك و کەسە نزیکەکانی بووکێ، فرمێسکی شادی و گریانی لە یەکدابڕانیان تێکهەلاو دەبوون و ساتێکی خۆش و ناخۆش بوو. خۆشییەکە ئەوە بوو کە کچەکەیان دەبیتە خاوەن مال و مێرد. ناخۆشییەکەش ئەوە بوو کە کچەکەیان لێ دوور دەکەوتەوە و لە یەکتردیتنی ڕۆژانە بێبەش دەبوون.
بەهەرحال لەوێندەرێ بەڕێدەکەوتن و لە ڕێگا بەشێك لە سوارئەسپەکان ئەسپیان تاو دەدان و بەشێکیشیان بەپێی ڕۆیشتنی ئەسپی بووکێ دەڕۆیشتن و بە لێكگێڕانەوە گۆرانیان دەگۆتن. هەر شوانێك ئەگەر کەوتبایە سەر ڕێگای کاروانی بووكگواستنەوە، ملی مەڕێکی دەگرت و لەسەر ڕێگا ڕادەوەستا و داوەتیەکان بەخشیشێکیان دەدایێ. شوان زۆر بە دلخۆشییەوە دوای پیرۆزبایی و سوپاسکردنیان دەگەڕایەوە بەر مەڕومالاتی خۆی. ئیتر بەردەوام دەبوون لە ڕێگابڕین هەتا نزیك دەبوونەوە لە مالی زاوا و هندێك جاران پێش گەیشتنیان شێلکە تفەنگێکیان دەتەقاند و ئەوانەی مالێش دوو سێ شێلکە تفەنگیان وەلام دەدانەوە و شایی و هەلپەڕکێیان بەتال دەکرد. هەموویان لە پێشوازی کاروانی بووکێ ئەمبەر و ئەوبەر بەڕیز لە هەردوو دیوی ڕێگا ڕادەوەستان. زۆر بەگەرمی و شادی و چەپلەڕێزان و گۆرانی و هەلهەلەوە بووك و کاروانەکەیان دەدانە ناوخۆ هەتا دەگەیشتنە پێش مالێ و دەیانویست بووکێ دابەزێنن. بوك خۆی ئاسێ دەکرد و دانەدەبەزی. ئەوکاتی نزیکترین کەسی زاوا دەهات و شتێکی پێشکەش دەکرد. وەك پارە، ملك، چەند سەر مەڕو بزن، گاڕەش، یان هەر شتێك کە ئەو پێی ڕازی ببا. ئەو کاتی دادەبەزی و بە چەپلەڕێزان دەیانبرد بەرەو دیوەخان و جێی دانیشتنیان. لە پێش دەرگا کەسێك گۆزەیەکی پڕ لە گەنم و جۆ و برنج و شەکرۆک و ڕەزیانەی لەبەر پێی بوکێ بە زەوی دادەدا و دەیشکاند. کەسێکیتر لەسەر سواندەی بانی ڕادەوەستا و تەشتێکی پڕ لە شەکرۆك و چکولات و گوێز و ڕەزیانەی بەسەر سەری بووك و بەربووکیاندا دەباراندن و فڕێدەدانە خوارێ و مندالان بەکۆمەل دادەڕژانە هەلگرتنەوە و خڕکردنەوەیان. ئەو کاتی بووك دەبردرا ژوورێ و زاوا بانگ دەکرا بۆ لادانی خێلی (تارا) و بەخێرهاتنی. پاشان دەست دەکرا بە سفرە ڕاخستن و نانخواردن و دووبارە شایی دەکرا هەتا شەو دادەهات. ئەو سەردەمی تیپی مۆزیقا و گۆرانیبێژی تایبەت زۆر کەم بوون. بەلام کەسێك یان دوو کەس گۆرانیان دەگۆتن و چەند کەسێکیش لێیان دەگێڕاوە. بەو شێوە جۆرەکانی شایی دەگێڕدران. ئەو چەند شایییە زۆر باو بوون لەو سەردەم لە زۆربەی ناوچەی برادۆست. وەك، شێخانی، چاچانێ، ملانێ، سێپێی، چۆكچەمین، چۆخجانۆ، ڕۆین و هتد.
لە ناوچەی برادۆست زۆربەی خەلك سۆفی و تەوبەداری نەخشبەندی بون لەسەر دەستی شێخ ڕەشید لۆلانی. بۆیە ڕەشبەلەك واتە شایی تێکهەلاوی ژن و پیاو حەرام و یاساخ بوو. پیاو لە گۆڕەپانێکی نزیك مالی زاوا دیلانیان دەگێڕا. ئەگەر جێگایان بەشکردبا ژنەکان لە ژوورێ دیلانیان دەگێڕا. بەلام ئەگەر زەماوەندەکە زۆر قەلەبالغ و بۆشبایە، ئەوا ژنەکان لە دیوێکی مالی زاوا و زەلام لە دیوەکەی تر بەردەوامیان بە گێڕانی شادی و دیلان و هەلپەڕکێ دەدا. كه مندال بووین هه‌رده‌م سۆفیه‌كان به‌گوێمانیاندا ده‌چرپاند و ده‌یانگۆت، "ڕه‌شبه‌له‌ك واته شایی تێكهه‌لاوی ژن و پیاوان، ئه‌وه‌نده حه‌ڕامه، له‌هه‌ر گۆڕه‌پانێكدا بكرێت، حه‌فت سالان گیای لێ شین نابێت". دیاره گیا لێ شین نه‌بونه‌وه له‌به‌ر پێپه‌ست و كوتینه‌وه بووە، به‌س ئه‌وان پێیان وابوو له‌به‌ر حه‌ڕامی و گوناح و بێ ئەمری خوا بووە.
هەر ئەوتۆ پێشتر مالە باوانی زاوا حیسابیان دەکردن چەند مالیان داوەت کردبان هەر مالە و بوخچەیەك لە دیاریان بۆ دادەنان. هەر مالەو بە پێی ئەندامانی خێزانیان، هەر کەسەو شتێکیان بۆ دەخستە ناو ئەو بوخچەیە. شتەکان پێك دەهاتن لە گولاو، شە (شانە)، تۆق، ئاوێنەی بچوك، دەسمال، سابوونی بۆن خۆش، و هتد.
ئەوانەی وەك دایکەبووك و بەربووك و خزمەتکار هەدیەی ئەوان زیادتر و گەورەتر بوو. بۆ نموونە، پاش بوخچەی باسمان کرد، دەستە جل و بەرگیشیان بۆ دادەنان.
بەلام ئەگەر ژن بە ژنە کرابا، لازم بوو هەردووکیان بە یەکەوە و لە یەك ڕۆژدا بگوازرێنەوە. بە هەمان شێوەی لە سەرەوە باسمان کردووە بۆ ژن بە ژنەش پەیڕەو دەکرا.
واتە ڕۆژی پێشتر هەر لایەك گروپی بەربووکی خۆیان ڕەوانە دەکردە مالە باوکی بووکەکەیان بۆ ئامادەکردنی بووکێ. لە ناوەندی ڕێگادا جێگایەك دیار دەکرا بۆ بووك بەیەكگۆڕینەوە. بەیانی داوەتچی هەردوو مالە باوان بەڕێ دەکەوتن و داوەتچییەکانی هەردوو لایان لە جێگای دیاریکراو دەگەیشتنە یەکتر و بۆ دەمێك سوار ئەسپەکانی هەردوو لایان دەستیان بە تاودانی ئەسپەکانیان دەکرد. پاشان کاروانی بووكگواستنەوەی هەردوو لایان بە یەکەوە بۆ نزیکەی نیو کاتژمێر هەلپەڕکێیان دەکرد و لەو کاتی گروپی بەربووکی هەردوو باوانان بووکەکانیان دەگەیاندە ناو داوەتیەکانی خۆیان. باروبارگەیان حازر دەکردن و هەردوو لایان بە خۆشییەوە خاتریان لە یەکتر دەخواست و هەر یەکەیان بەرەو گوند و شوێنی خۆیان دەگەڕانەوە. له‌وێنده‌رێ كیهان زووتر بووكی خۆیان سواری ئه‌سپ كردبا و بارگه‌یان بۆی بار كردبا، خۆی به‌زالتر ده‌زانی به‌سه‌ر ئه‌وانیتردا. بۆیه هه‌نده‌ك كه‌سی حیله‌كه‌ر خریی جوال و باری بارگه‌ی یه‌كتریان به‌دزیه‌وه هه‌لده‌وه‌شاندنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی پێیه‌وه تاخیر بن و ئه‌وان زووتر بارگه‌ی بووكی خۆیان باركه‌ن و بڕۆن و بلێن، ئه‌ها، ئێمه له ئێوه چه‌له‌نگتر بوین و بارگه‌كانمان پێشی ئێوه به‌ڕێخستن.
وێنەم لە گوگل دەرهێناوە.
