خۆخۆریی كورد تازه نییه.
سهرچاوهی ئهم نوسینه، گێڕانهوهی باپیرمه. پێشی دهست به گێڕانهوهكه بكهم، دهمهوێ چهندبارهی بكهمهوه كه باپیرم ههر وهك ٩٥%ی دانیشتوانی ناوچه چیاییهكان، نهخوێندهوار و لهباری مێژوویدا، به مانگ و سال، بێبیرو كۆلهوار بو، بهس بهسهرهاتی ژیان و برسیێتی و مشهختی و نهبونی، فێری تێگهیشتن و گونجانی كردبو و كهسهكی چاوكراوه و دونیا دیته و قسهزان بو. له بیرهوهریهكانیدا، ههردهم به دیقهتهوه بهسهرهاتی بۆ دهگێڕاینهوه.
له گێڕانهوهدا، باپیرم گۆتی ” لهو سهردهمهی كه تورك حوكمی لهو ناوچه چیاییانه دهكرد، هاوینان، بهشێكی زۆر له ڕهوهندی ههركی ڕوویان دهدایه كیوستانهكانی برادۆست ههتا پاییزیان بهسهردا دههات، پاییزانیش بهره و گهرمیان دهگهڕانهوه“.
بههۆی ئهوهی رهوهندی ههركی ههر هاوین، ڕویان دهكهوته ناوچهی برادۆست و لهو كیوستاناندا هاوینهههواریان دادهمهزراندن، یانیش بهوێدا تێدهپهڕین بۆ كیوستانهكانی ئهو دیوی كه ئێستا به ئێران دادهنرێت و پاییزانیش ههر بهناوچهی برادۆستدا دهگهڕانهوه بۆ گهرمیان، له سهرهتای سهدهی بیستدا، تێكههلاویهكی ڕوحی لهناو چینی مام ناوهندیی ههركی و برادۆستیدا دروست ببو و ههتا ئێستایش یهكگر و پشتگیری یهكترن له زۆر بابهتهوه، بهتایبهت له سهردهمی شێخایهتیی شێخ ڕهشید لۆلانیدا، كه هزاران ههركی بونه تۆبهدار و سۆفیی تهكیهی لۆلان، سهرهڕای خین تێكههلاو بون و ژنخوازی و دروست بونی نهوهیهكی له یهكتر بهتورمه بویی كه بووه هۆی ستڕینهوهی ئاسهواڕی دژبهرایهتیی پێشوتر.
پاییزان كه ڕهوهندی ههركی بهره و گهرمیان كۆچیان دهكرد، ههرچی بهرو بومی چاندی گوندهكانی برادۆست ههبو، به نرخێكی ههرزان دهیانكڕی و له گهرمیان به گرانتر و قازانج دهیانفرۆشهتهوه. واته ههم ڕهوهندی ههركی و ههم دانیشتوانی ناوچهی برادۆست، بهدرێژایی سهدهی بیست، سودی زۆریان له یهكتر بینیوه.
ئهو سهردهمی ههركیی خۆجێیی و ههركیی ڕهوهند ههبون. خۆجێیی بهو ههركیانه دهگۆترا كه خاوهنی ملك و مال بون و جێی ئاكنجی بونیان دیار بو، بهتایبهت بابكهكانی دری و ستونی و بهشێكی سیدا خۆجێی بونه. ههركیی ڕهوهند، خاوهنی زهوی و گوند نهبون و جێی ژیانیان دیار نهبووه. ئهو ههركیانهی ڕهوهند بون و ژیانیان لهسهر مهڕ لهوهڕاندن و كۆچ و كۆچباری بو، نهك نهیاندهزانی جێی حهوانهوهیان كێندهرێیه، بهلكو زستانان به ڕێكهوت لهههر جێگایهكی بۆیان لوابا، زۆمه زۆمه ڕهشمالیان ههلدهدان و كۆخیان دروست دهكردن و دادهمهزران ههتا بههاریان بهسهردا دههات و بهره و كیوستان بارو بارگهیان تێكدهنانهوه. خێلی ههركی زۆرن، له ئێران و توركیا ههن، له كوردستانی عێڕاقیش، له بهری سۆران و بادینان ههن. لهناو هۆزی ههركیانیشدا، چهندین قبیله و تیره و مالبات ههبونه. ههتا ئێستایش بهشێك لهو قبیلانهی خێلی ههركی بونیان ههیه، ناوی چهند قبیلهیهك بۆ نمونه دیاری دهكهین.
(دری، ستونی، سیدا، لهناو سیدایشدا، ئهو تیرانه ههن، پساغا، مالهڕۆستهم، مالهچاوشین، مالهمهلحهم، مالهسوار، مالهسێن، مالهباس، مالهخان، مالهبێ، ماموسا، میسادین، چاوشینهڕوت، لیاسی، كی، خودێدایی، كوردالی.
مهندا، لهناو مهندایشدا، ئهو تیرانه ههن، پساغا، مامبراهیما، هاجیهسۆری، مالهبهد، مالهحهید، مالهپیر، مالهكیوی، مالهزاهێر، مالهسوار، مامحاجكا، مامشێخا، بابێزینی، كانیهسپی، سماییلی، ئاودی، ئاقوبی، شابی، بهدری.
سهراتی یان سهرهاتی، لهناو سهرهاتیانیشدا به ههمان شێوه، ئهو تیرانه ههن، مالهمهمهدی، مالهمهلحهم، مالحوسێن، مالهگیادین، مالهحاج، مالهشین، مالهشهم، مالهمهلا، مالهپیر، حاجیاغا، مژدینی، ههسنی، ناوی، بهدری، پنیانیشی.)
دهكرێ هێشتانیش ههبوبن و ههبن، بهس لێرهدا، ههر توانیتم به یارمهتیی برادهرانی ههركی ئهو بابك و تیرانه پهیدا بكهم و ههر تیرهیهكیش به ههله لێرهدا تۆمار بوبێت، داوای ڵێبوردن دهكهم و سوپاسی ئهو كهسانهیش دهكهم كه ههم ناوی تیرهكانیان بۆ ناردوم، ههمیش داواكارم بتوانن بهسهر نوسینهكهدا بچنهوه و ههلهكانم دهستنیشان بكهنهوه. چهند مالباتێكی دیار و دهست ڕۆیشتووی لهناو هۆزی ههركیاندا ههبونه. له ههموویان دیارتر، مالباتی محێی جانگیراغا بووه. مالباتی زێڕۆ ئاغا نهبوینه بهلام دیار و زیرهك و ڕێزدار بوینه. له كوردستانی ڕۆژههلات، حهمهد ئهمین چیچۆ دیارو دهست ڕۆیشتوو بووه و ههركیهكانی سیدا زۆر ڕێزیان بۆی ههبووه. بهههرحال، زۆربهی ههركیی ڕهوهند، هاوینان له كیوستان بونه و پاییزان دهگهڕانهوه بۆ گهرمیان، له گهرمیان جێیهكی گونجاویان پهیدا دهكرد و كۆخێكیان بۆ حهوانهوهی خێزان دروست دهكرد.
دیواری كۆخ، به چهند جۆرێك دهكرا، جار ههبو، دیوارهكانی به لگبن و كهرپوچ دهكران، یان به بهرد و قوڕ دهكران، یانیش ههر به ههتانی دار و توره دار دروست دهكران. بانی كۆخ له شێوهی بانی خانووهكانی ئهوڕوپا دروست دهكران. قاریتهیهكی سهرتاسهر به درێژایی له ناوهندی دادهنرا، دهبایه قاریته سێ ههتا چوار پێیان له دیواری تهنشتانی بلندتر بایه، پاشان داری ڕاستهیان له قاریته و دیواران دهبهستنهوه، لهسهر ڕاستهكان، هورده خێزهرهیان دادهنا، لهسهر خێزهره، به پیزۆك و قاڕوش و قامیش دایاندهپۆشی و دهیانچنی، نه بارانی تێدهچو، نه بهفری لهسهر ڕادهوهستا. دهورهی كۆخی مالێشیان دهكرده كۆتانی مهڕ و مالات، جار ههبو، پێڕا نهدهگهیشتن كۆخیش دروست بكهن، ههر كیون (ڕهشمال)یان ههلدهدان و بن همبنیهكانیان شوره دهكردن و ههتا بههارێ تێیدا دهحهوانهوه. لهبهر ئهوهی بهشێكی زۆر له ڕهوهندی ههركی وهك قورینگی بالدار و كۆچهری وابون، ههر وهرز له باركردن و ڕه و كردن دابون، بۆیه خاوهن زهوی و گوند نهبون، زۆر جارانیش ڕویان له ههر ناوچهیهك كردبا، بههۆی ههبونی تهرشه مهڕ و ڕهویه دهوارهوه، كێشهیان لهگهل خاوهن زهوی و زاری ئهو ناوچه دروست دهبو، جار ههبووه ئهو كێشه، دهگهیشته ئاستی شهڕه عهشیرهت و كوشتارو خینداری.
دیواری كۆخ، به چهند جۆرێك دهكرا، جار ههبو، دیوارهكانی به لگبن و كهرپوچ دهكران، یان به بهرد و قوڕ دهكران، یانیش ههر به ههتانی دار و توره دار دروست دهكران. بانی كۆخ له شێوهی بانی خانووهكانی ئهوڕوپا دروست دهكران. قاریتهیهكی سهرتاسهر به درێژایی له ناوهندی دادهنرا، دهبایه قاریته سێ ههتا چوار پێیان له دیواری تهنشتانی بلندتر بایه، پاشان داری ڕاستهیان له قاریته و دیواران دهبهستنهوه، لهسهر ڕاستهكان، هورده خێزهرهیان دادهنا، لهسهر خێزهره، به پیزۆك و قاڕوش و قامیش دایاندهپۆشی و دهیانچنی، نه بارانی تێدهچو، نه بهفری لهسهر ڕادهوهستا. دهورهی كۆخی مالێشیان دهكرده كۆتانی مهڕ و مالات، جار ههبو، پێڕا نهدهگهیشتن كۆخیش دروست بكهن، ههر كیون (ڕهشمال)یان ههلدهدان و بن همبنیهكانیان شوره دهكردن و ههتا بههارێ تێیدا دهحهوانهوه. لهبهر ئهوهی بهشێكی زۆر له ڕهوهندی ههركی وهك قورینگی بالدار و كۆچهری وابون، ههر وهرز له باركردن و ڕه و كردن دابون، بۆیه خاوهن زهوی و گوند نهبون، زۆر جارانیش ڕویان له ههر ناوچهیهك كردبا، بههۆی ههبونی تهرشه مهڕ و ڕهویه دهوارهوه، كێشهیان لهگهل خاوهن زهوی و زاری ئهو ناوچه دروست دهبو، جار ههبووه ئهو كێشه، دهگهیشته ئاستی شهڕه عهشیرهت و كوشتارو خینداری.
دوباره قسهكانی باپیرم:
”وهك باسم كرد، له سهردهمی توركاندا، هاوینێك ڕهوهندی ههركی به هوڕو بۆشی ڕوویان دایه گهلیی خواكوڕكی و ویستیان بهناو گهلیدا بهسهر بكهون بۆ كیوستانهكان. ههر جێگایهكیش كه به زۆری ڕهوهند ڕووی تێدهكرد، سهرهڕای نههێشتنی پاوان و لهوهڕگهی بژون، زهرهر و زیانی گوندیانیشیان دهكرد و بهرو بیستانیان دهچهراندن و كێشهیان دروست دهكرد“.
لهناو ههموو چینێكیشدا، كهسانی باش و خراپ ههن، كهسانی خاوهن ویژدان و بێ ویژدان ههن، كهسانی خوایی و دهستپاك ههن و پێچهوانهشیان ههن. دهكرێ زۆر كهسی ڕهوهند تێكدهر و زیانكهر بوبن، ههم دهكرێ گوندیانیش ڕێگرو تهشقهلهچی بوبن، وهك دهگۆترێ، چهپله به دهستێك لێنادرێ. تهنزو تهعلیق زۆر دهگۆتران لهسهر ڕهوهندی ههركیان. دهكرێ ئهو شته ڕویدابێت یان ههر ههلبهستراو بوبێت، بهس گۆتراوه، ”بڕه ڕهوهندێكی ههركی ڕویی دهوار و مهڕیان دابووه ناو بهرو بیستانی گوندیان“، خاوهن بیستان چوبونه پێشیان و پێیانگۆتبو، ”مهڕو مالات بهرنهدهنه ناو بیستانهكانمان، خودا قبول ناكات، ئێمهی گوندی ژیانمان لهسهر ئهو بیستانانهیه“، گۆتیان ”له جیاتی گوێ له جۆتیاران بگرن و بهری تهرش و قافلهی دهواران بگۆڕن بۆ چۆلهوانی، به گوندیانیان گۆتبو، ئهوه ڕێگای ئێمهی ڕهوهنده، ئهگهر ناڕازین، زهوی و بیستانهكانتان لهسهر ڕێگا بگوازنهوه“.
تهنزێكی تریش ههبو لهسهریان و دهیانگێڕاوه ( ژنێكی كهزی شۆڕی داوو دهلنگ ههلكراوو چهلهنگ سهری هێستری سهرقافلهی كێشابو، لهو دهمیدا پیره پیاوێكی ناوسالی گوندیش، خهریكی بیستان بژاره كردن و خزمهت كردن بووه، ژنهی سهرقافلهكێش، پێی له پهرژینی بیستانی نابو و بهری قافلهی دابویه ناو بیستان.! پیرهی خاوهن بیستان، بانگی كردبوو، هێی هێی كچێ بۆ داته ناو بیستانی، خۆ ئهوێندهرێ ڕێگه نییه؟ ژنه وهلامی دابویهوه و دهستێكی بۆ ناوگهلی بردبو و به پیرهی بیستانوانی گۆتبو، ههی بابقوینۆ، ئێرهژی ڕێك نهبو، مێرا كره ڕێك هاهاها، بیستانوان هیچی لهدهست نههاتبو، به ژنهی گۆتبو، دهك ڕوت ڕهش بن لهگهل ئهو پیاوهی ناوگهلیشی كردیه ڕێگا هاهاها.
لهسهر زهرهر و زیان و ڕهفتاری نهگونجاو. گوندیانی تێكڕای گهلیی خواكوڕك خۆیان دابویه یهكتر و بڕیاریاندابو كه ڕێگه له ڕهوهندی ههركی بگرن و لێنهگهڕێن به گهلیی خواكوڕكیدا بهسهر بكهون و بچنه كیوستانان. خواكوڕكی زۆر بون و مێرخاس و مێشك هشكیش بونه، بۆیه توانییانبو ڕێگه زهوت بكهن و لێنهگهڕابون ڕهوهندی ههركیان ڕهت بێت بۆ كیوستانان و ناچار، ڕهوهند بهره و گهرمیان پاشهكشهیان كردبو. له كاردانهوهی ئهو ڕێگریدا، ئاغاواتی ههركی، ڕاپۆرتێكی وردو ههلبهستراویان دروست كردبو و دایانبووه حكومهتی ئهو سهردهمی توركیا. له ڕاپۆرتهكهدا، دلنیاییان دابووه توركیا كه دانیشتوانی گهلیی خواكوڕك، بهتهمان له دهولهتی توركیا یاخی ببن و خهریكی خۆ ئاماده كردنن بۆ شهڕ دژی دهولهت. دهولهتی توركیاش، هێزێكی توكمهی هێنابو، بهسهر گهلیی خواكوڕكیان دادابو، گوند به گوند پێیدا چوبون، ههر مرۆڤێكی له تهمهنی ١٥ سالی گهورهتر و له تهمهنی حهفتا سالی بچوكتریان بهبهردهستان كهوتبو، دارمال، دهستگیریان كردبون و چین چین له یهكتریان بهستبونهوه و نهفیان كردبون. باپیرم بهردهوام بو لهو گێڕانهوه و گۆتی، ”لهو ههموو مرۆڤانهی دهولهتی توركی بردنی، دوای سالێك، یهك كهس گهڕابویهوه.
چیڕۆكی گهڕانهوهی ئهو كهسیش بهو شێوهی خوارهوه بووه.
كهسه گهڕاوهكه گێڕایبویهوه و گۆتیبو، ” ئێمهیان ههموو له یهكتر بهستبوینهوه، شهوو ڕۆژ دهیانهاژواین، زێدهتر له سێ مانگ بهبێ ڕاوهستان ڕۆیشتین، دوای سێ مانگان، ئێمهیان گهیاندینه جێگایهك، جێگاكه چواردهوری سیم و پهرژین كراو بو. دهورهمان ئێشكگرو پاسهوان بون. ئێمه ههموومان هیوابڕاو بوین له گهڕانهوه و ئازاد بون. ههستاین لهناوهخۆمان دهستمان به گفتوگۆ كرد داخوا چیبكهین و چ چارهڕێگایهك ههلدهبژێرین. له ئهنجامدا، بڕیارمان هاته سهر ئهوهی گۆتمان تازه، ئێمه ههر فهوتاین، وهرن دهست به شایی شێخانی دهكهین، فلانه سترانهی شێخانی دهلێین، ههركاتی گهیشتینه ئهو بهندهی ناوهندی بهستهكه، ههر یهكهمان بۆ لایهك ڕادهكهین و ههلدێین و بهسهر پهرژیندا باز دهدهین، ئهوهی گیرا، ئهوهی كوژرا، ئهوهی دهرچو، كهسمان لهكهس نابینه خاوهن. گۆتی، ئێمه لهسهر ئهو تهگبیر ڕێك كهوتین و دهستمان به شایی و گۆرانیی دیاریكراو كرد، گۆرانیهكه گهیشته ئهو بهندهی نهێنی بو له بهینمان، ههر یهكهو بۆ لایهك ڕامان كرد. لهگهل ڕاكردنمان و پهرت بونمان به ههرچوار لادا، دهست كرا به تهقه و دهستڕێژی گولله. ههر یهكهمان خهریكی دهرباز كردنی ڕوحی خۆمان بوین. ڕهفیقمان بهر گولله دهكهوت و بهر دهبویهوه، ئهوانی تر بهسهر مهیتی ویدا بازیان دهداو نهماندهتوانی ئاوڕی لێبدهینهوه. ههر چۆنێك بێت، من توانیم دهرباز بم و لهو جێگایه دوور كهومهوه، لهگهل دوور كهوتنهوهم، له ههموو ڕهفیق و خزمانم خهبهر بڕاو بوم و ئاگام لێیان نهما. ههرچهنده لهو بهندو دهستگیری دهرباز ببوم، بهس كهسم نهدهناسی، زمانی توركیم نهدهزانی، بڕوام به كهس نهدههات، بهو هۆیهوه، نه دهچومه ئاوهدانیان نه خۆم پێشانی كهس دهدا، نه خواردنم دهست دهكهوت، تهنها مانهوه و ژیانم لهسهر گیا و پهلكه دار و شتی ئهوتۆ بو. كه شهو دادههات، ههلدهستام، ڕوم دهدایه ستێری جهدێ و دهڕۆیشتم، دهمزانی ئێمه بهره و ڕۆژ ئاوا بردرابوین و ستێری جدێ له ڕۆژههلات دهردهكهوێ، كه دونیا ڕۆناك دهبویهوه، خۆم له جێگایهك دهشاردهوه ههتا شهوی بهسهردا دههاتهوه. بۆ چهندین مانگان، شهو له ڕێگا بوم، كه لێم دهبووه ڕۆژ، لهناو پهرچ و تهڕاشێكدا پال دهكهوتم و لێنهدهگهڕام كهس بمبینی. به سهرما بون و برسیهتی و بێتاقهتی، له شێوهی گیاندارێكی كیوی، ترسم له هیچ نهمابو له مرۆڤ نهبێ، خۆم له هیچ نهدهشارهوه، له مرۆڤ نهبێ، ههموو مرۆڤێكم به دوژمن و بكوژ دهزانی. ڕهنگی مرۆییم لهبهردا نهمابو، تهواو له گیاندهره كێویهكان دهچوم، بهس لهبهر ئهوهی به سهرو شكلێكی ڕیشدارو بهرگ پنی پنی و نیوه ڕوتهوه بهپێوه مابوم، ههموو گیانداره بهستئهزمانهكان ههر لێم دهترسان. مرۆڤ دوژمنی خۆیهتی و دوژمنی ههموو گیاندارانی تریشه. سهرچاوهی ترس و شێواندنی ژیانه. لاشهی لهرزۆكم له برسێتی و ترس و ڕێكردن ڕاهاتبوو ههلگرتنی ڕوحی پێ ئاسایی بو و مردنی نهدهناسی. ههر بهردهوام بوم لهو شێوه ڕۆیشتنی شهوان و خۆ حهشاردانی ڕۆژان، ههتا كاتێك له ناوچهیهك دهرچوم و لێم بووه ڕۆژ. ههر وهك ڕۆژانی ڕابردو، خۆم شاردبویهوه، بهس هندهك جۆتیار و بیستانوانم بینین، بهرگی كوردیان لهبهر بوو به كوردی بانگی یهكتریان دهكرد، كه دلنیا بوم، كوردن و من له ناوچهی كوردستانم، خۆم لێیان ئاشكرا كرد و داوای یارمهتیم لێیان كرد. سهرهتا لێم دوور كهوتنهوه و ترس ڕایچلهكاندبون و نهیاندهوێرا لهگهلم بدوێن و بێنهپێش. بهس ههر به قسهی نهرم لهگهلیان دووام و پرسیم داخوا، چ ناوچهیهكه؟ دیار بو ترسیان شكاو دلنیا بون كه منیش مرۆڤم و كهسێكی لێقهوماوو پێویست به یارمهتیم. جۆتیارهكان دهرچون، خهلكی دهوروبهری ئۆرمییه بون، من له ناوچهی برادۆستان ڕهتم دابوو كهوتبومه ناوچهی عهشیرهتی شكاك له ئێران. ئهو جۆتیارانهی خۆمم لێیان ئاشكرا كرد، یارمهتیهكی زۆریان دام، خواردنیان دامێ ههتا هێدی هێدی بۆ چهند ڕۆژێك هاتمهوه سهرهخۆ و لاشهی لهرزۆكم توند و چالاك بویهوه. پاش باش بونم، ههمان جۆتیار لهگهلم هاتنهوه و گهڕاندیانمهوه بۆ گهلیی خواكوڕكی و به خهلكی خۆم شاد بومهوه.
بهڕێزان، دیاره شێوه ئهنفالێك بووه بهسهر خهلكانی خواكوڕكیدا هێنراوه، لهو ههموو گیراوان و نهفی كراوانیش، تهنها یهك كهسیان گهڕابویهوه، ئهویش بهو شێوهی له چیڕۆكهكهدا به كورتی گێڕدراوهتهوه.
ئهو باسهم لهسهر واقعی عهشائێری نوسیوه، بۆیه ویستم وهك چۆن ههبونه و چۆنم چیڕۆكهكه بیستووه، بهو شێوه بینوسمهوه، ئهگینا، بهنده بڕوام وایه، كه ههر كۆمهلگایهكی خێلهكی و خاوهن ئاغای بڕیاردهر و فهرمانزال لهههر جێگایهك ههبو، ئهو كۆمهلگا ههرگیز دادگهرایی و قانونی مهدهنی و شارستانیهتی تێدا دروست نابێت. بهو هیوایهی تێكڕای گهنجه تازه شێنهییهكانی عهشائێریی سهرجهم عهشیرهتهكان، پاشناوی عهشیرهت بستڕنهوه و ههموو هاوزمانانیان به یهك چاوو یهكسان و هاوخهم و خۆشی بێننه بهر دیدیان بهبێ جیاوازی و ههلئاواردن ، ڕێز له یهكتر بگرن و ببنه سهركێشی قافلهی پێگهیشتن و تێگهیشن و بڕوابهخۆو نیشتمانیبونیان، نهك له جیاتی خۆ پێگهیاندن، ههر ڕویان له تهكیه و دیوهخان و خزمهتكاری بێت و زۆرداران و خۆپهرستان ئاغایهتیان بهسهردا بكهن و مافی شارستانیهتیان پێشێل بكرێت. دهكرێ لهو سهردهمهی ئهو چیڕۆكهی تێدا ڕوداوه، سهرۆكی عهشیرهتی ههركی، سهیدێ بوبێت، بهس دلنیا نیم.
خۆشهویستیم بۆ یهكه یهكهی مرۆڤه پاك و چاكهكانی ههركی و خواكوڕكی و تێكڕای كوردان له ههرچوار پارچهی كوردستان و كهمه نهتهوهكانی هاوژین لهسهر خاكی شێوه بهههشتی كوردستان.
وێنهكان وهرگیراون.
وێنهكان وهرگیراون.
No comments:
Post a Comment